Oskarżony, który przebywa zagranicą może uzyskać tzw. list żelazny gwarantujący mu możliwość odpowiadania z wolnej stopy, jeśli złoży oświadczenie, że będzie stawiać się do sądu lub do prokuratora w oznaczonych terminach.
Taki „list żelazny” zapewnia oskarżonemu pozostawanie na wolności aż do prawomocnego ukończenia postępowania, jeśli tylko będzie realizować obowiązek stawiennictwa, a także nie będzie się oddalał bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju oraz nie będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób starał się utrudniać postępowanie karne.
W literaturze przedmiotu podnosi się, że koncepcja listu żelaznego zawiera w sobie elementy umowy procesowej między oskarżonym a sądem. Jednak nie jest to typowa umowa cywilna, gdzie strony występują z równych pozycji.
Tutaj organ procesowy ma silniejszą pozycję, ponieważ wszelkie naruszenia warunków porozumienia ze strony oskarżonego prowadzą do jego tymczasowego aresztowania. Natomiast naruszenie warunków porozumienia przez organ nie ma negatywnych konsekwencji dla niego. [Agnieszka Kołodziejczyk: List żelazny – kilka uwag w sprawie stosowania tej instytucji, Studia Iuridica Lublinensia 16].
Dlatego pomysł starania się o list żelazny warto omówić z ekspertem, zaś w toku procedury sądowej jaka poprzedza uzyskanie listu żelaznego warto korzystać z pomocy adwokata bądź radcy prawnego posiadającego doświadczenie w sprawach karnych.
W jakich wypadkach sąd może wydać list żelazny?
Zgodnie z artykułem 281 Kodeksu postępowania karnego, koniecznym warunkiem uwzględnienia przez sąd możliwości wydania listu żelaznego jest fakt przebywania oskarżonego (lub podejrzanego) poza granicami kraju. Jednakże same deklaracje podejrzanego w tej kwestii nie są wystarczające, jeżeli nie zostały one potwierdzone przez władze odpowiedniego państwa.
Wydanie listu żelaznego powinno być rozważane głównie wtedy, gdy istnieje publiczna potrzeba wyjaśnienia sprawy, a miejsce pobytu podejrzanego za granicą jest nieznane lub wydanie go przez inne państwo jest niemożliwe z różnych powodów. Przyczyna nieobecności podejrzanego w kraju nie ma znaczenia, nawet w przypadku ucieczki z powodu toczącego się postępowania karne. Ważne jest, że wydanie listu żelaznego ogranicza koszty związane z poszukiwaniami podejrzanego i jego ewentualnym pobycie w więzieniu.
W orzecznictwie sądowym przyjmowano, że „Wydanie listu żelaznego można rozważać nawet względem oskarżonego, który utrudnia postępowanie karne, albo gdy jego miejsce pobytu za granicą nie jest znane, albo jest znane, lecz wydanie go przez państwo obce jest bądź niemożliwe (ze względu na brak umowy ekstradycyjnej lub pobyt poza Unią Europejską w państwie, którego jest obywatelem), bądź też powodowałoby znaczne trudności, zaś w interesie publicznym leży wyjaśnienie sprawy.” [Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie – II Wydział Karny z dnia 11 marca 2020 r., II AKz 102/20]
W postępowaniu przygotowawczym list żelazny może być wydany na wniosek prokuratora albo przy braku jego sprzeciwu. W orzecznictwie sądowym uznaje się, że w świetle wykładni systemowej i funkcjonalnej art. 281 § 2 KPK sąd rozpoznający wniosek podejrzanego o wydanie listu żelaznego w postępowaniu przygotowawczym nie jest związany sprzeciwem prokuratora.
Udział prokuratora w posiedzeniu w przedmiocie wydania listu żelaznego jest obowiązkowy.
Obowiązki osoby, względem której wydano list żelazny
Deklaracja przebywania podejrzanego w miejscu oznaczonym na terenie kraju, co jest warunkiem stosowania listu żelaznego, nie może ograniczać się do podania adres korespondencyjnego. Konieczne jest, aby organy ścigania mogły mieć dostęp do podejrzanego w dowolnym momencie, bez konieczności organizowania jego przyjazdu czy uruchamiania procedury międzynarodowej pomocy prawnej.
Jak ma się wydanie listu żelaznego do postanowienia o tymczasowym aresztowaniu?
Fakt, że względem osoby, która stara się o list żelazny wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu nie stoi na przeszkodzie uwzględnienia wniosku o wydanie listu żelaznego. Warunek jest jednak taki, że ten izolacyjny środek zapobiegawczy nie jest faktycznie wykonywany.
Mówiąc wprost – nie da się wyjść z aresztu poprzez uzyskanie listu żelaznego. List żelazny może natomiast uzyskać osoba, która powinna znajdować się w areszcie i jest poszukiwana listem gończym czy Europejskim Nakazem Aresztowania. W takiej sytuacji, wydanie listu żelaznego stanowi natomiast podstawę do uchylenia tymczasowego aresztowania (jak też odwołania – w zależności od sytuacji faktycznej danej sprawy – poszukiwań podejrzanego/oskarżonego listem gończym czy Europejskim Nakazem Aresztowania) .
Postanowienie o uchyleniu tymczasowego aresztowania staje się wykonalne z dniem uprawomocnienia się postanowienia o wydaniu listu żelaznego.
List żelazny a poręczenie majątkowe
Wydanie listu żelaznego można uzależnić od złożenia poręczenia majątkowego. W takim wypadku wpłata poręczenia majątkowego jest warunkiem wydania listu żelaznego dla podejrzanego. Ma to na celu zagwarantowanie, że podejrzany będzie się stawiał na wezwania organów procesowych, nie będzie opuszczał kraju bez zezwolenia, nie będzie wpływał na zeznania innych osób ani nie będzie utrudniał postępowania karnego.
Jaka będzie kwota poręczenia? W orzecznictwie przyjmuje się, że istotna jest waga zarzucanego przestępstwa, jego skutki oraz sposób działania sprawcy, a nie jego sytuacja majątkowa. Niemniej jednak, kwota poręczenia powinna być dostosowana do możliwości finansowych podejrzanego, aby zniechęcić go do destabilizowania postępowania.
W odniesieniu do poręczenia majątkowego przy wydaniu listu żelaznego obowiązują te same zasady co odnośnie wszelkich innych poręczeń majątkowych:
- Poręczenie może przybrać postać pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki. Może złożyć je oskarżony bądź też inna osoba;
- Sąd albo prokurator może uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu. W postępowaniu przygotowawczym przyjęcia przedmiotu poręczenia majątkowego dokonuje prokurator.
- Oświadczenie w przedmiocie źródła pochodzenia przedmiotu poręczenia majątkowego osoba składająca poręczenie składa pod rygorem odpowiedzialności karnej, o czym należy ją uprzedzić.
Co jeśli sąd odmówi wydania listu żelaznego?
Na każde postanowienie dotyczące listu żelaznego – włącznie z postanowieniem o wydaniu listu żelaznego, postanowieniem o odmowie jego wydania oraz postanowieniem o odmowie odwołania listu żelaznego – przysługuje zażalenie.
Jeśli wydanie listu żelaznego zostało uzależnione od poręczenia majątkowego, zażalenie przysługuje także na postanowienie o uzależnieniu wydania listu żelaznego od złożenia poręczenia, oraz na postanowienie o odmowie uzależnienia wydania listu żelaznego od złożenia poręczenia majątkowego.
Co wydanie listu żelaznego może wstrzymać wykonanie kary w innej sprawie?
Nie jest możliwe stosowanie żelaznego listu w trakcie wykonywania kary. Po prawomocnym skazaniu na karę pozbawienia wolności lub zarządzeniu wykonania kary warunkowo zawieszonej, skazany powinien tę karę odbywać, a jego pozostanie na wolności jest sprzeczne z prawem. Nie można więc niejako „obejść” obowiązku odbywania kary w ten sposób, iż skazany uzyska w innym postępowaniu przygotowawczym list żelazny.
Odwołanie listu żelaznego
Właściwy miejscowo sąd okręgowy orzeka o odwołaniu listu żelaznego w wypadku:
- nieusprawiedliwionego niestawienia się oskarżonego na wezwanie;
- wydalenia się z obranego miejsca pobytu w kraju – jeśli następuje bez pozwolenia sądu;
- nakłaniania do fałszywych wyjaśnień / zeznań czy też podejmowania innych bezprawnych starań utrudniania postępowania karnego.
W wypadku jeśli dojdzie do odwołania listu żelaznego z uwagi na naruszenie warunków wskazanych powyżej, wartości majątkowe stanowiące przedmiot poręczenia majątkowego podlegają przymusowemu ściągnięciu bądź przepadkowi.